विज्ञान(Science) – वनस्पतीशास्त्र(Botany):

पेशी (Cell) –

पेशीला सजीवाचा रचनात्मक व कार्यात्मक एकक असे म्हणतात.

पेशीचा शोध रॉबर्ट हूक या ब्रिटीश शास्त्रज्ञाने 1665 मध्ये लावला.

त्यासाठी त्याने बुचाच्या झाडाच्या पातळ कापाचा उपयोग करुन हे संशोधन केले.

त्यानंतर रॉबर्ट ब्राऊन या शास्त्रज्ञाने 1831 मध्ये पेशीतील केंद्रकाचा शोध लावला.

एम. जे शिल्डेन व थिओडॉर श्वान या दोघांनी पेशी सिध्दांत मांडला.

पेशी सिध्दांत (Cell Theory) –

सर्व सजीव हे पेशीपासून तयार झालेले असतात.

पेशी ही सजीवाचा रचनात्मक व कार्यात्मक घटक आहे.

सर्व पेशीचा उदय अस्तित्वात असलेल्या पेशींपासूनच होतो.

निसर्गातील प्रत्येक जीव स्वतःचे जीवन एकपेशी म्हणून सुरु करतो.

पेशी हा सजीवाचा मूलभूत घटक असतो.

पेशीमध्ये पेशीचे भाग व पेशींची अंगके यांचा समावेश होतो.

पेशीचे भाग –

(1.) पेशीभित्तिका (Cellwall) –

हा भाग फक्त वनस्पती पेशींमध्येच आढळून येतो.

हा भाग सेल्यूलोजचा (Cellulose) बनलेला असतो.

पेशीला आकार व संरक्षण देणे हे पेशीभित्तिकेचे महत्वाचे कार्य होय.

(2.) प्रद्रव्यपटल/पेशीपटल (Plasma membrane)–

पेशीच्या आतील भागास बाहेरील भागापासून स्वतंत्र ठेवणाऱ्यां घटकास प्रद्रव्यपटल असे म्हणतात.

याची 70 A° एवढी जाडी असते.

यास मेदमय समुद्रात तरंगणारे प्रथिनांचे हिमनग असे म्हटलेजाते.

कार्य – पाणी, क्षार, ऑक्सिजन इ. पेशींना उपयुक्त असणाऱ्या पदार्थाला आत प्रवेश देणे तर विकरे व प्रथिने यांचा पेशीतून बाहेर जाऊ न देणे

पेशी अंगके(Cell Organeales):

यामध्ये पुढील अंगकांचा समावेश होतो.

(1.)केंद्रक (Nucleus)–

केंद्रक पेशीतील सर्व क्रियांचे नियंत्रण करते, तसेच पेशी विभाजनात महत्वाची भूमिका बजावते.

केंद्रकाच्या आत केंद्रकद्रव्य असते. केंद्रक द्रव्याच्या आत केंद्रकी असतात.

केंद्रकीमध्ये न्युक्लिक आम्ल आणि रंगसुत्राचे जाळे असतात.

रंगसुत्रे ही DNA आणि प्रथिनाची बनलेली असतात.

कार्य – पेशी विभाजन, चयापचयावर नियंत्रण आणि अनुवंशिक गुणांचे संक्रमण करणे इत्यादी.

(2.) आंतर्द्रव्यजलिका (Endoplasmic Reficulum)–

यामध्ये रायबोझोम्स ज्या पृष्ठभागावर असतो त्यास खडबडीत आंतर्द्रव्यजलिका म्हणतात.

ज्या भागावर रायबोझोम्स नसतो तो भाग गुळगुळीत आंतर्दव्यजलिका म्हणून ओळखला जातो. हा भाग मेदाची निर्मिती करतो.

कार्य – विषारी पदार्थ बाहेर टाकणे, पेशीला आधार देणे, प्रथिने व मेदांचे संश्लेषण करणे.

(3.) लयकारिका (Lysosome) –

यास पेशीतील टाकाऊ पदार्थाची विल्हेवाट लावणारी संस्था असे म्हणतात.

कार्य – पेशीवर हल्ला करणाऱ्या जिवाणू, विषाणू या विषारी सूक्ष्मजीवांना मारणे.

जीर्ण पेशीना मारण्याचे कार्य करतात त्यामुळे त्यांना आत्मघातकी पिशव्या(Susidal Bags) असे म्हणतात.

तसेच जीर्ण व कमजोर पेशी अंगके यांना बाहेर फेकण्याचे कार्य करतात या क्रियेला स्वयंचलन (Autolysis) म्हणतात.

यास उध्वस्त करणारे पथक (Demolition squad) असेही म्हणतात.

(4.)गॉल्गी काय संकुल (Golgi Complex) –

पेशीचा रासायनिक कारखाना असे गॉल्गी काय यास संबोधले जाते.

शोध कॅमिलो गाल्गी या जर्मन शास्त्रज्ञाने लावला.

कार्य – पेशीद्रव्यात तयार झालेल्या पदार्थात परिवर्तन घडवून आणते.

प्रथिने, मेद, विकरे यांची आवश्यक त्या ठिकाणी वहन करते.

लयकारिका, पेशीभित्तीका आणि प्रद्रव्यपटल यांच्या निर्मितीत मदत करते.

वनस्पती पेशी आणि प्राणीपेशी यामधील फरक :

वनस्पती पेशी –

पेशीभित्तीका असते.

पेशीविभाजन पेशीप‌ट्टीका निर्मितीतून होते.

रिक्तिका असतात व त्या मोठ्या आकाराच्या असतात.

तारककाय नसतात.

हरितलवके असतात.

पेशीचा आकार मोठा असतो.

प्राणी पेशी –

पेशीभित्तीका नसते.

खाच निर्मितीतून पेशीविभाजन होते.

रिक्तिका नसतात, असल्यास सुक्ष्म असतात.

तारककाय असतात.

हरितलवके नसतात.

प्राणीपेशीचा आकार वनस्पती पेशी पेक्षा लहान असतो.

सर्वात मोठी पेशी शहामृगाचे अंडे 18 सेंमी एवढा व्यास असतो.

सर्वात लहान पेशी – मायक्रोप्लाझ्मा गॅलिसेप्टस (0.1µm एवढा व्यास असतो)

मानवी शरीरातील सर्वात लांब पेशी चेतापेशी, तर सर्वात मोठी पेशी अंडपेशी होय.

ऊती (Tissue) –

सर्व सजीवांमध्ये विशिष्ट कार्य पार पाडण्यासाठी पेशींचे समूह शरिरात ठराविक ठिकाणी असतात. अशाप्रकारे समान रचना असणाऱ्या आणि समान कार्य करणाऱ्या पेशींच्या समूहास ऊती असे म्हणतात.

सजीवांमध्ये निरनिराळ्या प्रकारच्या ऊती एकत्र येऊन अवयव बनतात. हेच अवयव एकत्र येऊन अवयव संस्था तयार होतात. उदा. पचनसंस्था, स्नायूसंस्था, श्वसनसंस्था इत्यादी.

वनस्पती ऊती (Plant Tissue) –

वनस्पतीमध्ये विभाजी उती आणि स्थायी उती अशा दोन प्रकारच्या उती आढळून येतात.

अ. विभाजी ऊती (Meristematic Tissues) –

विभाजी ऊती पेशीविभाजनामार्फत नवीन पेशींची निर्मीती करतात. या ऊतीमधील पेशींचे विभाजन होऊन नव्या पेशी तयार होतात म्हणून या ऊतीला विभाजी ऊती असे म्हणतात. विभाजी ऊती मूळ आणि खोडाच्या टोकाकडे आढळून येतात.

ब. स्थायी ऊती (Permanent Tissues) –

विभाजी ऊतीपासून पेशीविभाजनाने तयार झालेल्या नव्या पेशीपासून स्थायी ऊतींचे संघट संघटन होते. सुरुवातीला नव्या पेशीत कोणताही फरक आढळून येत नाही परंतु नंतर कार्यानुसार त्यांच्या रचनेत फरक होतो. अशा रितीने विशिष्ट कार्य करण्यासाठी तयार झालेल्या विविध पेशीसमूहाला स्थायी ऊती असे म्हणतात.

स्थायी ऊतीचे दोन प्रकार पडतात ते खालीलप्रमाणे :

सरल उती (Simple Tissue)-

या उती साध्या रचनेच्या व एकाच प्रकारच्या पेशीपासून बनलेल्या असतात. यांच्या कार्यानुसार यांचे खालीलप्रमाणे वर्गीकरण केले जाते.

अ. मूल उती (Parenchyma)-

मूल ऊतीमधील पेशी जिवंत असतात आणि त्यांच्यामध्ये केंद्रक असते. यांची भित्तीका पातळ असते व ती सेल्युलोजची बनलेली असते.

ऊतींच्या पेशी-पेशीमध्ये मोकळी जागा असते. या जागांना आंतरपेशीय पोकळी म्हणतात.

वनस्पतीच्या खोडात आणि मूळात मूलऊती आढळतात. या ऊती अन्न, पाणी आणि इतर पदार्थ साठवून ठेवण्याचे कार्य करतात.

मूल ऊती आकाराने गोल, अंडाकृती किंवा बहुभुजीय असतात.

ज्या मूलऊतीमध्ये हरीतलवके असतात. त्याना हरीत ऊती म्हणतात. या ऊती प्रकाशसंश्लेषनाचे कार्य करतात.

ब. स्थूलकोन ऊती (Collenchyma)-

स्थूलकोन ऊतीमधील पेशी जिवंत असतात तसेच त्यांच्यामध्ये केंद्रक असून त्या लांबट असतात.

स्थूलकोन ऊतीमधील पेशीच्या भिंती सेल्युलोज च्या असतात. भिंती कोपऱ्यांना जाड असल्याने पेशी-पेशीमधील मोकळी जागा भरून निघते. या पेशी एकमेकींना चिकटून असल्याने आंतरपेशीय पोकळ्या संकुचित झालेल्या असतात.

या ऊती प्रामुख्याने द्विदल वनस्पतीच्या खोडात आढळतात खोडाला मजबुती आणण्याचे कार्य या ऊती करतात.

क. दृढ ऊती (Sclerenchyma)-

या ऊतीमधील पेशी मृत झालेल्या असतात आणि केंद्रक नाहिसे झालेले असते. दृढ ऊती तंतुमय असतात आणि त्या वनस्पतीच्या सर्व भागात आढळतात. या पेशींच्या पेशीभित्तीका लिग्नीन या अपिष्टमय पदार्थाच्या आवरणाने जाड झालेल्या असतात. या ऊती टणक व मजबूत असल्याने वनस्पती अवयवांना आधार देण्याचे कार्य करतात.

या ऊती बहुतेक सर्व वनस्पतीच्या खोडात असतात. ताग, अंबाडी, नारळ, पळस या वनस्पतीपासून निघणारे धागे म्हणजे दृढ ऊतीच आहेत.

जटिल ऊती (Complex Tissue)-

जटिल ऊती या एकापेक्षा जास्त प्रकारच्या पेशीपासून बनलेल्या असतात. या पेशींची रचना भिन्न असली तरी त्यांचे कार्य मात्र समान असते. ही ऊती मुळ, खोड व पाने यामध्ये असते. जटील ऊतीमध्ये जलवाहिनी व रसवाहिनी या दोन ऊतींचा समावेश होतो.

अ. जलवाहिनी (Xylem)-

मुळांनी शोषलेले क्षारयुक्त पाणी पानांकडे पोहोचवणे हे जलवाहिनी ऊतीचे प्रमुख कार्य आहे. जलवाहिनी मूल ऊती, वाहिनीका, वाहिनी आणि जलवाहिनी तंतू या चार सरल ऊतींची मिळून बनलेली असते. यापैकी जलवाहिनी मूल ऊतीमधील पेशी जिवंत असतात परंतु इतर तीन ऊतीमधील पेशी मृत असतात आणि त्यांच्या भिंती जाड झालेल्या असतात. त्यापासून लाकूड तयार होते. वाहिनीका, वाहिनी, जलवाहिनी आणि मूल ऊती या जलवहनाचे कार्य करतात. याशिवाय जलवाहिनी ऊती वनस्पतीना आधार देण्याचेही काम करते. या कार्यात जलवाहिनी तंतूचा सहभाग असतो.

ब. रसवाहिनी (Phloem)-

पानात तयार झालेले अन्न वनस्पतीच्या इतर भागांना पुरविण्याचे कार्य रसवाहिनी करते. चाळणनलिका, रसवाहिनी मूलऊती, सहपेशी आणि रसवाहिनी तंतू या चार सरळ ऊतींची मिळून ही ऊती बनलेली असते. रसवाहिनी वनस्पतीना आधार देण्याचेही काम करतात. यामध्ये रसवाहिनी तंतूचा सहभाग असतो.

वनस्पतींचे वर्गीकरण :

एचर या शास्त्रज्ञाने 1883 मध्ये वनस्पतींचे वर्गीकरण खालील दोन उपसृष्टीमधे केले आहे.

अबीजपत्री (अपुष्प वनस्पती) –

या वनस्पतींना बिया व फुले येत नाही. यांचे वर्गीकरण खालील विभागात केले आहे.

1. थैलोफायटा –

यांच्यात मूळ, खोड, पाने, नसतात. तसेच जलवाहिन्या व रसवाहिन्या सुध्दा नसतात.

स्वयंपोषी असून पाण्यात आढळतात.

यांच्यामध्ये कवक हे एकमात्र परपोषी सजीव आहे.

उदा. स्पायरोगायरा, कारा, उल, व्होल्वॉकस, शैवाल इ.

2. ब्रायोफायटा –

मुळे, खोड, पाना ऐवजी मुळांप्रमाणे दिसणारे मुलाभ असतात.

हे वनस्पती स्वयंपोषी असून सावलीमध्ये आढळून येते.

वनस्पती उभयचर असून रसवाहिन्या व जलवाहिन्या नसतात.

उदा. मॉस, रिक्सिया, फ्युनारिया, मर्केन्शिया, ॲन्थासिरॉस.

3. टेरीडोफायटा –

यांना मुळ, खोड़, पाने असते.

रसवाहिन्या, जलवाहिन्या असतात (संवहनी संस्था असते).

या वनस्पती जमिनीवर आढळतात.

उदा. नेचे, सिलॉजिनेला, मार्सेलिया, लायकोपोडियम, ॲडिएन्टेस.

बिजपत्री (सपुष्प वनस्पती) –

या वनस्पतीमध्ये मुळ, खोड, पाने असते तसेच रसवाहिन्या व जलवाहिन्या (संवहनी संस्था) असतात.

या वनस्पतींना बिया व फुले येतात.

यांचे वर्गीकरण पुढील दोन भागात होते.

1. अनावृत्तबीजी (Gymnosperm)-

या वनस्पतीचे बिज फळात झाकलेले नसते म्हणून त्यांना अनावृत्त- बीजी वनस्पती म्हणतात.

यांना फळे येत नाही.

या वनस्पतीच्या खोडाला फांदया नसतात.

उदा. सायकस, देवदार, पाईन इ.

2. आवृत्तबीजी (Angiosperm) वनस्पती–

या वनस्पतीचे बीज फळामध्ये झाकलेले असतात, म्हणून त्यांना आवृत्तबीजी वनस्पती असे म्हणतात.

यांना फळे येतात व तसेच फांदया येतात.

उदा. आंबा, हरभरा, बाजरी, मका, इ.

आवृत्तबीजी वनस्पतीचे पुढील दोन भागात वर्गीकरण होते.

1. एकदल वनस्पती (Monocotyledons)–

या वनस्पतीच्या बियांमध्ये एकच दल असते म्हणून त्यांना एकदल वनस्पती असे म्हणतात.

या वनस्पतीचे खोडे ही पोकळ असतात आणि मुळे ही तंतुमय स्वरुपाची असतात.

पानावर समांतर शिराविन्यास असतो.

उदा. ज्वारी, मका, गहू, तांदूळ इत्यादी तृणधान्ये, लसूण, कांदा, बांबू, केळी, इ.

2. द्विदल वनस्पती (Dicotyledons)-

या वनस्पतीच्या बियांमध्ये दोन दले असतात म्हणून त्यांना द्विदल वनस्पती असे म्हणतात.

खोडे मजबूत असून, मुळे मजबूत – सोटमुळ प्रकारचे व भरीव असतात.

या वनस्पतीच्या पानावर जाळीदार शिराविन्यास असतो.

उदा. वटाणा, हरभरा, तूर, मूग, उडीद, आंबा, चिंच, पिंपळ, सुर्यफूल, भुईमुग, मोहरी, इ.

वनस्पतीशास्त्र : इतर –

जास्वंद ही उभयलिंगी वनस्पती आहे.

कंपकूंचित प्रतिसादाचे उदाहरण म्हणजे लाजाळू या वनस्पतीला हात लावला तर पाने मिटतात.

फळे आणि बियांमध्ये सायटोकायटीन संप्रेरको मोठ्या प्रमाणात आढळते.

ड्रॉसेरा ही वनस्पती किटकभक्षी आहे, शोध जोहान्स वर्मन यांनी लावला.

खडकांवर सर्वप्रथम आढळणारे जीव लायकेन आहेत.

नॉसटॉक हे नीळे हिरवे शेवाळ वातावरणातील नत्र वायूचे स्थिरीकरण करते.

तांदळावरील खैऱ्या रोग जस्ताच्या(zinc) अभावामुळे होतो.

पर्णरंध्र दिवसा खुला राहतो आणि रात्री बंद राहतो.

बंचीटॉप पाने गोळा होणे हा रोग केळी पिकात आढळतो.

बिरबल सहानी हे भारतीय जीवाश्म वनस्पती शास्त्राचे जनक होय.

झायमेज या विकराचा उपयोग उसाच्या मळीपासून अल्कोहोल तयार करताना केला जातो.

फळे पिकवण्यासाठी इथिलीनचा वापर केला जातो.

पोटांच्या विकारावरील इसबगोल हे औषध प्लॅन्टॅगों ओवेंटा या वनस्पतीपासून तयार केले जाते.

रुबिस्को हा विकार सर्वात जास्त वनस्पतीत आढळणारा आहे.

रॅप्लेशिया अरनोल्डी हे जगातील सर्वात मोठे फूल तर वुल्फीया सर्वात लहान फूल आहे.

केस्कोग्राफ हे यंत्र वनस्पतीची वाढ मोजण्यासाठी वापरतात त्याचा शोध जगदिशचंद्र बोस यांनी लावला.

दालचिनी हा पदार्थ सीनॅमोन झाडाच्या सालीपासून मिळवितात.

कोरफड या वनस्पतीची फुले उभयलिंगी असतात.

वृक्षावलय कालमापन करण्याच्या पद्धतीला डॅड्रोकोनोलॉजी म्हणतात, या पद्धतीचा शोध ए.ई. डग्लस या शास्त्रज्ञाने लावला.

वनस्पतीमध्ये चेतासंस्था नसते.

हरितलवक हे फक्त हिरव्या वनस्पतीमध्येच आढळते.

पपई या वनस्पतीचे फूल एकलिंगी असते.

बीजांकुरण हे 0° से ते 50° से याच तापमानात होते.

कार्बन, हायड्रोजन व ऑक्सीजन ही मूलद्रव्य वनस्पतींना हवेतून मिळतात.

फळांसाठी बुरशीनाशक म्हणून बेनोमिल चा वापर केला जातो.

कोरफड, घायपात व निवडूंग या वनस्पतींचा समावेश झेरोफाइट्स(Xerophyte) या गटात होतो.

नारळाच्या करवंटीत दृढ उती असतात.

गुलाबाचे शास्त्रीय नाव रोझा गॅलीका हे आहे.

भाताच्या शेतातून मिथेन वायूची निर्मीती होते.

इंडियन पाईप ही वनस्पती परजीवी आहे.

रक्षक पेशी ह्या पर्ण रंध्राची उघडझाप करण्यावर नियंत्रण ठेवतात.

खोडाच्या वाढीसाठी जिबरेलिन्स, पेशी विभाजनासाठी सायटोकायनिन्स हे संप्रेरक मदत करत असतात.

वनस्पतीच्या वाढीची क्रिया मंद होणे पाने कोमजणे यावर ॲबसिसिक आम्ल हे संप्रेरक प्रभावीपणे कार्य करते.

निशीगंधाचे फूल रात्री उमलते तर कमळाचे फूल सकाळी उमलते.

भारतीय वनस्पती सर्वेक्षण संस्थेची स्थापना 1890 साली झाली.

आंबाडीच्या दृढ उतींपासून मलमलचे कापड तयार केले जाते.

हरितलवकांना कॅरोटिनमुळे नारंगी रंग तर झॅंथोफिलमुळे पिवळा रंग प्राप्त होतो.

मॅग्नीजच्या अभावामुळे वाटाण्यावर मार्श हा रोग पडतो.

काळ्या मातीत नायट्रोजन या खनिजाची कमतरता असते.

फूलकोबीला व्हिपलेट (whiptail) हा रोग मॉलिब्डेनमच्या (Mo) कमतरतेमुळे होतो.