Contents
सजीवांचे वर्गीकरण-
एरिस्टॉटल व थिओफ्रेस्टस् या दोन शास्त्रज्ञानी सजीवांचे वर्गीकरण केले.
थिओफ्रेस्टसने वनस्पतीचे वर्गीकरण वृक्ष, झुडपे, शाक या तीन गटात केले.
एरिस्टॉटलने प्राण्याचे वर्गीकरण जलचर, भूचर, उभयचर, खेचर या चार गटात केले.
त्यानंतर रॉबर्ट व्हीटाकर यांनी सजीवांचे वर्गीकरण करणारी पंचसृष्टी पध्दत 1959 मध्ये शोधून काढली.
त्याने पंचसृष्टी पध्दतीमध्ये सजीवांचे वर्गीकरण, सृष्टी मोनेरा, सृष्टी प्रोटिस्टा, सृष्टी कवक, सृष्टी वनस्पती, सृष्टी प्राणी या पाच गटात केले हे वर्गीकरण करण्यासाठी त्याने पेशी प्रकार, पेशीरचना आणि पोषण पध्दती या मुद्यांचा आधार घेतला.
द्विनाम पध्दतीचा शोध कार्ल लिनियस यांनी 1735 मध्ये लावला.
कार्ल लिनियस यांना द्विनाम पध्दतीचा जनक असे म्हणतात.
द्विनाम पध्दतीमध्ये पहिला शब्द प्रजातीसाठी तर दुसरा शब्द जातीसाठी दिलेला असतो.
उदा. Mangifera Indica (मॅग्नीफेरा इंडिका) हे आंब्याचे द्विनाम आहे.
कार्ल लिनियस यास Father of Taxonomy म्हणजे वर्गीकरण शास्त्राचा जनक असे म्हणतात.
Taxonomy ही संज्ञा डी. कॅन्डोले या शास्त्रज्ञाने दिली.
कार्ल लिनियसने खालील प्रकारे सजीवांच्या गुणधर्मानुसार त्यांच्या पदानुक्रमाची विभागणी केली आहे.
सृष्टी (Kingdom)
↓
संघ/विभाग (Phylum or Division)
↓
वर्ग (Class)
↓
गण (Order)
↓
कुल (Family)
↓
प्रजाती (Genus)
↓
जाती (Species)
मानवी ऊती(Human Tissue)-
प्राण्यांची शरिररचना वनस्पतींच्या तुलनेत अधिक गुंतागुंतीची असल्याने प्राण्यांच्या ऊतीमध्ये अधिक विविधता आढळते. प्राण्यांच्या शरिरात सर्व ठिकाणी प्राथमिक अवस्थेतील पेशी आढळून येतात. प्राथमिक अवस्थेत त्यांच्यात कोणताही फरक आढळून येत नाही. परंतु नंतर त्यांनी करायच्या कामानुसार त्यांच्यात फरक पडत जाऊन त्यांच्यापासून भिन्न प्रकारच्च्या ऊती तयार होतात.
अभिस्तर ऊती(Epithelial Tissue)-
अभिस्तर ऊतीमधील पेशींची रचना दाटीवाटीची असून त्या एकमेकीस चिकटून असतात. त्यामुळे या ऊतींचा एक सलग थर आपल्या शरिरावर तयार झालेला असतो. या ऊती उत्सर्जक पदार्थ शरिराबाहेर टाकण्याचे तसेच संरक्षणाचे काम करतात. आपल्या शरिरावरील त्वचा याच ऊतींपासून बनलेली असते. अभिस्तर ऊतींचा थर अवयवांच्या आतील बाजूसही आढळून येतो. हे थर शरिराच्या विविध जीवनक्रिया घडवून आणण्यास सहभागी होतात.
उदा. आतड्याचा अभिस्तर शोषणाचे कार्य करतो तर लाळग्रंथी व स्वादुपिंडाचा अभिस्तर स्त्रवणाचे कार्य करतो.
संयोजी ऊती(Connective Tissue)-
संयोजी ऊतीमधील पेशी सुट्या सुट्या असून त्यांच्यामधील मोकळी जागा पेशींनी स्त्रवलेल्या पदार्थांनी भरलेली असते. हा पदार्थ जेलीसदृश द्रवरुप व दाट असते या पदार्थात या पेशी रुतून बसलेल्या असतात. शरिरातील विविध अवयव आणि ऊतींना एकमेकींना जोडण्याचे काम संयोजी ऊती करतात. शरिरातील अवयवांना आधार देण्याचेही कार्य या ऊती करतात. रक्त, अस्थी आणि कास्थी यांचा संयोजी ऊतीत समावेश होतो.
स्नायू ऊती(Muscular Tissue)-
आपल्या शरिरातील अवयवांची हालचाल या ऊतीमार्फत होते. या ऊतीमधील पेशी लांबट असून त्यांच्यामध्ये आकुंचन व प्रसरण पावण्याची क्षमता असते. म्हणून शरिरातील अवयवांची हालचाल स्नायू ऊतीमार्फत होते. स्नायूपेशींची रचना धाग्यासारखी असते. त्यांना स्नायू तंतू म्हणतात.
स्नायू ऊती ऐच्छिक, अनैच्छिक आणि हृदीय अशा तीन प्रकारच्या असतात.
ऐच्छिक स्नायू ऊती हात व पायात असतात.
अनैच्छिक स्नायू ऊती श्वसननलिका, जठर अशा अवयवांत असतात.
हृदीय स्नायू उती हृदयात असतात.
स्थायुंमध्ये मायोग्लोबीन हे प्रथिन असते.
चेता ऊती(Nervous Tissue)-
चेतासंस्था चेता ऊतींची बनलेली असते. या ऊतीमुळे शरिरातील पेशींना प्रेरणा मिळते. यांचे मुख्य कार्य म्हणजे संवेदना एका भागाकडून दुसऱ्या भागाकडे वाहून नेणे होय.
प्राण्यांचे वर्गीकरण –
पृष्ठवंशीय प्राणी-
1) चुषकमुखी वर्ग.
2) मत्स्य वर्ग.
3) उभयचर वर्ग.
4) सरिसृप वर्ग.
5) पक्षी वर्ग.
6) सस्तन प्राणी.
अपृष्ठवंशीय प्राणी-
1) आदिजीव.
2) रंध्री प्राणी.
3) आंतरगुही प्राणी.
4) चपटेकृमी.
5) गोलकृमी.
6) वलयांकीत कृमी.
7) संधीपाद.
8) मृदूकाय.
9) कंटकचर्मी.
10) अर्धपृष्ठवंशीय.
पृष्ठवंशीय प्राणी(Chordates)-
ज्या प्राण्यामध्ये पाठीचा कणा असतो त्यांना पृष्ठवंशीय प्राणी असे म्हणतात.
या प्राण्यांमध्ये पाठीचा कणा असतो, मागच्या बाजूस चेतारज्जू असते त्याचे रुपांतर चेतासंस्थेत होते.
हृदय शरीराच्या अधर (समोरच्या) बाजूला असते. श्वसनासाठी कल्ले किंवा फुफ्फुसे असतात. हे प्राणी शित रक्ताचे किंवा उष्ण रक्ताचे असतात.
या संघाचे विभाजन पुढील 6 गटात होते.
चुषकमुखी(Cyclostomat)-
शरीर द्विपार्श्व सममित असते.
हे प्राणी सागरनिवासी आहेत.
त्यांना श्वसनासाठी कल्ले असतात.
उदा. पेट्रोमायझॉन, मिक्झीन
मत्सवर्ग(Pisce)-
या वर्गात मास्यांचा समावेश होतो.
यांच्या शरीरावर खवले असते, परांच्या दोन जोड्या असतात.
श्वास घेण्यासाठी कल्ले असते.
हृदय दोन कप्यांचे असून, हे प्राणी शित रक्ताचे आहेत.
हे प्राणी अंडी घालतात.
उदा. कटला, रोहू, सुरमई, डॉगफिश, स्ट्रींग रे, झी हॉर्स इलेक्ट्रीक रे, इ.
उभयचर(Amphibian)-
हे प्राणी पाण्यात व जमीनीवर या दोन्ही ठिकाणी राहतात. म्हणून त्यांना उभयचर असे म्हणतात.
शरिरावर खवले नसतात.
हृदय तीन कप्यांचे असते.
मागचे पाय लांब तर पुढचे आखूड असतात.
हे प्राणी शीत रक्ताचे आहेत.
उदा. बेडूक, सॅलॅमॅंडर, टोड, इकथीओपीस इ.
सरीसृप/सरपटणारे(Reptile)-
पाय खूप लहान व कमजोर असल्यामुळे प्रचलनासाठी सरपटतात.
त्वचा खवलेयुक्त व खडबडीत असते.
फुफ्फुसाद्वारे श्वसन करतात.
हृदय तीन कप्प्यांचे असून, हे प्राणी शीत रक्ताचे असतात.
हे प्राणी भूचर असतात.
उदा. साप, सरडा, पाल, कासव, मगर, इ. (मगरीचे हृदय चार कप्प्यांचे असते.)
पक्षीवर्ग(Aves)-
या प्राण्याचे हृदय चार कप्याचे असून फुफ्फुसाद्वारे श्वसन करतात.
हे प्राणी उष्ण रक्ताचे असतात.
यांच्या पुढच्या पायाचे रुपांतर पंखामध्ये झालेले असते.
उदा. पोपट, कावळा, चिमणी, कबूतर, घार, इ.
सस्तन वर्ग(Mammalians)-
शरीरावर केस व स्वेदग्रंथी असते.
हे प्राणी उष्णरक्ताचे व जमीनीवर राहणारे असतात.
हे प्राणी पिलांना जन्म देतात म्हणून त्यांना जरायुज असे म्हणतात.
यांना चार कप्याचे हृदय असून फुफ्फुसाद्वारे श्वसन करतात.
हे प्राणी पिलांना जन्म देतात परंतु प्लॅटिपस व एकिडना हे दोन प्राणी अंडी घालतात.
उदा. मानव, गाय, देवमासा, वटवाघूळ, कुत्रा, इ.
अपृष्ठवंशीय प्राणी(Non-Chordates)-
या प्राण्यामध्ये पाठीचा कणा नसतो, तसेच त्यांचे शरीर हे असममित स्वरुपाचे असते. यातील सर्वात मोठा प्राणी – कोरोस्सल स्क्वीड.
या प्राण्यांमध्ये चेतासंस्था नसतात.
यांना हृदय असेलच असे नाही असल्यास ते पृष्ठभागात असते.
अपृष्ठवंशीय प्राणी यांचे वर्गीकरण दहा संघामध्ये केले जाते.
संघ आणि अपृष्ठवंशीय प्राणी-
आदिजीव(प्रोटोझुआ)-
अमिबा, प्लाझमोडियम, पॅरामेशियम
रंध्री(पोरिफेरा)-
सायकॉन, हायलोनिमा, स्पॉजिला, बाथस्पंज.
आंतरगुही(सिलेटराटा)-
हायड्रा, सी-ॲनिमोन, फायसेलिया.
चपटेकुमी(प्लॅटिहेल्मिंथिस)-
लिव्हरलुक, प्लेनेरिया, टेपवर्म.
गोलकृमी(निमॅटोहेल्मिंथिस)-
ॲस्कॅरिया, हुकवर्म, फायलेरिया.
वलयांकित कृमी(ॲनिलिडा)-
गांडूळ, लिच, नेरीस.
संधीपाद(आथ्रोपोडा)-
खेकडा, झुरळ, विंचू, कोळी, माशी.
मृदुकाय(मोलुस्का)-
शंख, शिंपला, गोगलगाय.
कंटकीचर्मी(इकायनोडर्माटा)-
तारामासा, सी-आर्चिन, सी-ककुंबर.
अर्धपृष्ठवंशीय(हेमिकार्डाटा)-
बॅलॅनोग्लासस, सॅकोग्लॅसस.
महत्वाचे प्रश्न –
सिल्व्हर फिश वाळवीचा प्रकार किडा जुन्या लाकडात, पुस्तकांमध्ये आढळतो.
व्हेल मासा हा जगातील सर्वात मोठा स्तनधारी सस्तन जीव आहे.
अजगर, धामण, नॅट्रीक्स हे बिनविषारी साप आहेत.
झुरळाचे हृदय 13 कप्प्यांचे असून त्याच्या शरीरात हिमोग्लोबीन नसते.
यकृत ही ग्रंथी फक्त पृष्ठवंशीय प्राण्यामध्येच असते.
ऑथ्रोपोडा हा प्राण्यामधील सर्वात मोठा संघ आहे.
अंड्याचे कवच कॅल्शियम कार्बोनेटपासून बनलेले असते.
गॅम्बुसिया(गप्पी) मासे डासांना खातात.
गुज या पक्षाच्या पंखापासून बॅडमिंटन खेळण्यासाठी वापरले जाणारे फूल तयार करतात.
कोळी या सजीवास 8 पाय असतात.
मासे व उभयचर प्राणी शीतरक्ताचे असतात.
सॅलॅमॅण्डर (लंगफिश) हा मासा फुफ्फुसांद्वारे श्वसन करतो.
हवेत उडणारा एकमेव सस्तन प्राणी वटवाघूळ होय.
मादी बेडकात स्वरकोष नसतो.
29 एप्रिल हा दिवस जागतिक बेडूक संरक्षक दिन होय.
मोल्टींग म्हणजे पक्षांची पिसे झडून त्या जागी नवीन पिसे येणे.
इलेक्ट्रीक इल माशास स्पर्श केल्यास 600 होल्ट पर्यंत झटका बसू शकतो.
शहामृग हा जमीनीवर सर्वात वेगाने धावणारा पक्षी आहे.
हेमिकॉर्डाटा या वर्गातील प्रामुख्याने सागरनिवासी असून कल्लाविदरे या अवयवाद्वारे श्वसन करतात.
सॅलॅमॅण्डर हा प्राणी शेपूट व पाय असणारा उभयचर वर्गातील आहे.
ऑयस्टर या समुद्रातील प्राण्यापासून मोती मिळतात.
गुणसूत्रे म्हणजे अनुवंशिकता गुणधर्म वाहून नेणारा घटक.
खेकडा या प्राण्यात 200 गुणसूत्रे तर बेडकात 26 गुणसूत्रे असतात.
भारतीय प्राणी सर्वेक्षण संस्थेची स्थापना 1916 साली झाली.
चिंपाझी माकडात गुणसूत्राच्या 24 जोड्या असतात.
मंडूक डिंभक ही बेडकाची विकसन अवस्था आहे.
उडणाऱ्या पक्ष्यांची शिकार करण्यात पटाईत पक्षी – बहिरी ससाणा.
छाती व पोट यांना वेगळे करणारा स्थायूचा आडवा पडदा म्हणजे मध्यपटल.
पित्तरस यकृतामध्ये पाझरतो.
रक्तातील साखरेवर नियंत्रण ठेवण्याचे कार्य इंन्सुलीन करते.
लाळेमध्ये टायलिन हे पाचकद्रव्य असते.
मानवी शरीरात एकूण 206 हाडे असतात.
जठराचा आकार इंग्रजीमधील J या अक्षरासारखा आहे.
सर्वसाधारण मानवी शरीरामध्ये 5 ते 6 लीटर रक्त असते.
मानवी शरीराच्या वजनाच्या 9% रक्त मानवी शरीरात असते.
तांबड्या पेशी, पांढऱ्या पेशी, रक्तबिंबीका हे रक्तपेशीचे प्रकार आहेत.
हिमोग्लोबीनमुळे रक्ताला लाल रंग येतो.
अल्ट्रा व्हायोलेट किरणांमुळे त्वचा काळी पडते.
मानवी मणक्याच्या पोकळीतून जाणारा अवयव मज्जारज्जू.
पियुषिका ही ग्रंथी मानवाच्या उंचीवर नियंत्रण ठेवते.
लंबमज्जा हे मानवी शरिरातील तापमान नियंत्रित करते.
मानवी शरिरातील मांडीचे हाड फीमर हे सर्वात लांब हाड आहे.
रक्त गोठण्यासाठी आवश्यक जीवनसत्व – के(K).
पांढऱ्या पेशीनांच सैनिक पेशी असे म्हणतात.
प्रथिनांमुळे शरिराची झीज भरून निघते.
1 ग्रॅम पिष्टमय पदार्थापासून 4 कॅलरी उर्जा मिळते.
स्कव्हीं हा रोग ‘क‘ जीवनसत्वाच्या अभावी होतो.
दंतक्षय टाळण्यासाठी फ्लुओरीन हा क्षार आवश्यक असतो.
टोमॅटोमधील लायसोसीन हा घटक कॅन्सर प्रतीबंधक आहे.
म्हशीच्या दूधाचा रंग केसीनमुळे पांढरा येतो.
राष्ट्रीय आयुर्वेद संस्था जयपुर येथे आहे.
हिवतापाचा प्रसार ॲनॉफिलीस डासाच्या मादीमुळे होतो.
रक्तदाबावर उपयुक्त वनस्पती – तुळस
सुकटी हा रोग प्रथिनांच्या कमतरतेमुळे होतो.
रक्तक्षय लोहाच्या कमतरतेमुळे होतो.
कॉलऱ्यामुळे मानवी शरिराचे तापमान कमी होते.
आवर्ती ताप हे हिवतापाचे लक्षण आहे.
दारुमुळे मानवी यकृतावर परिणाम होतो.
पुरुषांमध्ये xy ही लिंग गुणसुत्रे असतात.
स्त्रियांमध्ये xx ही लिंग गुणसुत्रे असतात.
मादी बेडकास स्वरकोष हा अवयव नसतो.
पृथ्वीतलावरील पहिले सुक्ष्मप्राणी आदिजीव या गटात येतात.
प्लॅटीपस हा जलचर प्राणी अंडी घालतो.
प्रकाशसंश्लेषणात प्रकाश उर्जेचे रासायनिक उर्जेत रुपांतर केले जाते.
मानवाच्या छातीत एकूण 24 बरगड्या असतात.
सजीवांचा मुलभुत घटक पेशी हा आहे.
निरोगी व्यक्तीचा रक्तदाब 120/80 एवढा असतो.
अक्कलदाढ 20 वर्षानंतर येते.
पियुषिका( Pitutary gland) ही मानवी शरिरातील सर्वात लहान ग्रंथी आहे.
पियुषिका ग्रंथीला मास्टर ग्लैंड(Master Gland)असे म्हणतात.
कंठस्थ ग्रंथीतून थायरॉक्झीन हा घटक द्रव स्त्रावतो.
अफुच्या बोंडापासून माॅर्फीन मिळवतात.
मानवी शरिरामध्ये सुमारे 65% पाण्याचे प्रमाण असते.
ॲक्युप्रेशर पध्दत जपानमध्ये व चीनमध्ये जन्माला आली.
तंबाखूमध्ये टार व निकोटीन असते.
सशाच्या हृदयाची स्पंदने दर मिनिटाला 204 होतात.
ट्युबेक्टॉमी(Tubectomy)ही कुटुंब नियोजनाची शस्त्रक्रिया महिलांवर करतात.
व्हेसेक्टॉमी(Vesectomy) ही कुटुंब नियोजनाची शस्त्रक्रिया पुरुषांवर करतात.
मेंदूच्या पेशींना न्युरॉन्स म्हणतात.
सामान्य तापमानास पारा द्रवरुप असतो.
दातातील खळगे(Gap)भरण्यासाठी चांदीचा वापर करतात.
पारा विषारी असतो. पाऱ्यामुळे मिनामाटा आजार होतो.
रातांधळेपणा जास्त काळ राहिल्यास अंधत्व येऊ शकते.
मानवी शरीरातील सर्वात व्यग्र अवयव – हृदय.
हाडांच्या मजबुतीसाठी कॅल्शियम आवश्यक असते.
जलव्याल आपल्या शुंडकांनी भक्ष्य पकडते.
मानवाच्या प्रत्येक डोळ्यात 6 स्नायू असतात.
हिमॅटोलॉजी हे रक्ताच्या अभ्यासाचे शास्त्र आहे.
मानवी अन्ननलिकेची लांबी सुमारे 32 फुट एवढी असते.
मानवाच्या प्रत्येक हातात आणि प्रत्येक पायात प्रत्येकी 30-30 हाडे असतात.
इबोला विषाणूचा प्रसार आफ्रिका खंडांतील देशांमध्ये जास्त झालेला दिसतो तर निपाह विषाणूचा प्रसार केरळमध्ये झाला होता.
अमरवेल ही वनस्पती परजीवी आहे.
नेचे या वनस्पतीला फुल येत नाही.
स्वाईन फ्ल्यू वरील औषध टॅमीफ्ल्यू.
पेसमेकर हृदयरोग्यांना उपयुक्त असे साधन आहे.
हिरव्या वनस्पतींना उत्पादक म्हणतात.
वृक्ष मुलरोमांद्वारे पाणी शोषण करतात.
जठरातील हायड्रोक्लोरिक ॲसीडमुळे( HCL )अन्नाच्या पचनास मदत होते.
मानवी शरिरात हाडांचे वजन 18% असते.
वनस्पतीच्या मुळ, खोड, पान अशा शाकिय अवयवापासून होणाऱ्या प्रजननाला शाकिय प्रजनन म्हणतात.
कलिकेपासून होणाऱ्या प्रजननास कलिकायन म्हणतात.
बिजाणूंपासून होणाऱ्या प्रजननाला बिजाणूजन्य प्रजनन म्हणतात.
पुमंग हा नर घटक तर जायांग हा स्त्री/मादी घटक आहे.
अंड्यात वाढणाऱ्या जिवांना अंडज म्हणतात.
गर्भाशयातून जन्माला आलेले म्हणजे जरायुज होत.
हृदयविकाराचा झटका येऊ नये म्हणून ॲस्पिरिन हे औषध वापरतात.
मानवी शरिरांमध्ये पाऱ्याच्या संचयनामुळे मिनामाटा(Minamata)हा आजार होतो.
सकाळी कोवळ्या सूर्यप्रकाशामध्ये त्वचेच्या खाली ‘ड’ जीवनसत्व तयार होते.
तळहात आणि तळपाय यांची त्वचा सगळ्यात जाड तर डोळ्यांची पापनिची त्वचा ही सगळ्यात कमी जाडीची सर्वात पातळ असते.
मनुष्याच्या त्वचेमध्ये एर्गेस्टेरॉल (Eargosterol) नावाचा पदार्थ असतो, हा सूर्याच्या अल्ट्राव्हायलेट किरणांच्या (UV Rays) प्रभावामुळे व्हिटॅमीन डी मध्ये बदलतो.
निकटदृष्टिता म्हणजेच मायोपिया झाल्यावर अंतर्वक्र भिंगाचा चष्मा वापरतात.
दूरदृष्टिता (हायपरमेट्रोपिया) झाल्यावर बहिर्वक्र भिंगाचा चष्मा वापरतात.
मानव अतिनिल अल्ट्रा व्हायलेट किरणे पाहू शकत नाही.
अश्रूमध्ये असणारे लायझोझोम्स हे विकर ॲन्टिसेप्टीक म्हणून काम करते.
मानवी डोळ्याचे सुस्पष्ट दृष्टीचे नाभीय अंतर सुमारे 25 सेंमी आहे.
बुबुळ रोपणास कॅरोटोप्लास्टी म्हणतात.
निरोगी डोळ्याच्या भिंगाचे अंतर (2.5 सेंमी) असते.
दंडाकार पेशी/रोडोप्सीन या पेशी प्रकाशाच्या तीव्रतेला प्रतिसाद देतात.
शंक्वाकार पेशी/आयडोप्सीन या पेशी प्रकाशाच्या रंगाला प्रतिसाद देतात.
मानवामध्ये लिंगनिश्चिती अनुवंशाच्या माध्यमातून होते. ती मातापित्याकडून संक्रमित झालेल्या जनुकाद्वारे ठरते.
मानवामध्ये गुणसूत्राच्या 23 जोड्यांपैकी 22 ह्या समजात असतात तर 23 वी जोडी लिंग गुणसुत्राची असते.
DNA – जेम्स वॉटसन व फ्रान्सीस क्रिक. 1962 साली नोबेल पुरस्कार मिळाला.
DNA मध्ये ॲडेनिन, ग्वानिन, साटोसीन, थायमिन हे नत्र रेणू असतात.
तारुण्यवस्थेत मुलांमध्ये टेस्टोस्टेरॉन संप्रेरक स्त्रवते.
तारुण्यवस्थेत मुलींमध्ये इस्ट्रोजन संप्रेरक स्त्रवते.
किडनी रोज साधारणतः 190 लीटर द्रव गाळून त्यापासून 1 ते 18 लिटर मुत्र तयार करते.
किडनीमध्ये गाळणाची क्रिया करणाऱ्या घटकाला नेफ्रॉन म्हणतात. एका किडनीत अंदाजे दहा लाख नेफ्रॉन असतात.
किडनीस्टोन हा कॅल्शियम ऑक्झलेट, कॅल्शियम कार्बोनेट अशा रासायनिक संयुगापासून बनलेला असतो.
किडनी व त्याच्या रोगाच्या अभ्यासाला Nephrology म्हणतात.
यकृत शरिरातील सर्वात मोठी ग्रंथी आहे.
यकृताला ग्लुकोजचे कोठार/गोदाम म्हणतात.
यकृताला तपासणी नाका (Check Point) असेही म्हणतात.
शरिरातील सर्वात मोठा स्नायू-Gluteus Maximus (मांडीतील हालचाल) मांडीत असतो.
शरिरातील सर्वात लहान स्नायू Stapedius (कानातील हालचाल) कानात असतो.
स्नायूच्या आंकुचनासाठी Actin व Myosin ही दोन प्रथिने आवश्यक असतात.
सर्वात जास्त कार्यक्षम असणारे स्नायू – हृदयाचे स्नायू.
प्रौढ मनुष्याच्या शरिरात् 639 स्नायू असतात. शरिराच्या सुमारे 2/3 भाग स्नायूने बनलेला असतो.
स्नायूच्या अभ्यास करण्याच्या शास्त्राला (Myology) असे म्हणतात.
वराशिका (Duramater)बाहेरिल धक्क्यापासून मेंदूचे संरक्षण करते.
मानवी मेंदूचे वजन सुमारे (1300-1400 ग्रॅम) असते.
प्रौढामध्ये जसजसे वय वाढत जाते तसतसे मेंदूचे वजन कमी होत जाते.
पहिले हृदय प्रत्यारोपने 3 डिसेंबर 1967 मध्ये दक्षिण आफ्रिकेत ख्रिश्चन बर्नाड यांनी Groote Schur Hospital येथे केले.
भारतातील पहिले हृदयाचे सफल प्रत्यारोपन डॉ. पी. वेणूगोपाल यांनी केले.
भारतील पहिली Open Heart Surgery (Christian Medical college, Vellore (1959) येथे करण्यात आली.
BCG ही रोगप्रतिबंधक लस क्षय रोगावर वापरतात.
कुष्ठरोग बरा होण्यासाठी डॅप्सोनचा औषध म्हणून वापरतात.
तंतुकणिका यांना पेशींचे विद्युतगृह असे म्हणतात.
रक्त गोठण्याच्या क्रियेत फ्रायबीनोजनचे रुपांतर फ्रायबीनमध्ये होते.
मलेरिया (हिवताप) हा प्रोटोझुआ या आदिजीवामुळे होतो.
उदा. प्लाझमोडियम व्हायव्हॅक्स.
कुष्ठरोग (Leprosy) हा मायकोबॅक्टेरियम लेप्री या जिवाणूमुळे होतो.
कर्करोग (Cancer) हा राऊस सार्कोमा व्हायरस (RSV), ह्यमुन पॅपीलोमाव्हायरस (HPV), इस्पस्टेन बार व्हायरस (EBV) अशा अनेक विषाणूंमुळे होऊ शकतो. कर्करोगाच्या सर्व विषाणूंना मिळून एकत्रपणे ऑनकोव्हायरस (Oncovirus) अशी संज्ञा आहे.
कर्करोगावर केमोथेरपी, रेडिओथेरपी उपचारपध्दती वापरतात.
पेशीचे आकारमान मायक्रोमीटर (µm) या एककात मोजतात.
सर्वात लहान पेशी मायकोप्लास्मा गॅलिसेप्टीयम (0.1µm)
सर्वात मोठी पेशी शहामृगाचे अंडे 18 सेंमी.
पेशीद्रव्यात आमिनो आम्ले, ग्लुकोज, जीवनसत्वे इ. पदार्थ असतात.
पेशीअंगके ही पेशीची सजीव अंगके असतात. यात केंद्रक, आंतद्रव्यजालिका, गॉल्गीकॉय, लयकारिका, तंतुकणिका, लवके, रिक्तिका असतात.
DNA च्या विशिष्ट कार्यात्मक खंडाला जनुक असे म्हणतात.
जनुके आणुवांशिक माहितीचे संक्रमण करतात.
पेशीमध्ये ऊर्जानिर्मितीचे कार्य करणाऱ्या पेशी अंगकाला तंतुकणिका असे म्हणतात. यालाच पावर हाऊस ऑफ सेल असेही म्हणतात.
लयकारिका यांना उध्वस्त करणारे पथक व आत्मघाती पेशी असे म्हणतात.
वनस्पती पेशीतील रिक्तीका पेशींना ताठरता व दृढता देतात.
पृष्ठवंशीय जनावरांपासून मानवाला होणारे आजार म्हणजे झोनोटिक आजार.
जीवशास्त्राच्या काही महत्वाच्या उपशाखा –
फुलांचा अभ्यास फ्लोरीकल्चर (Floriculture).
हाडांचा अभ्यास ऑस्टीओलॉजी (Osteology).
मृत प्राण्यांना भुसा भरुन त्यांचे संवर्धन करणे टॅक्झीडर्मी (Taxi-dermy).
उद्यानविद्याशास्त्र हॉर्टीकल्चर (Horticulture).
प्रसूतीशास्त्राचा अभ्यास – गायनॅकोलॉजी (Gynaecology).
सजीवांच्या पेशींचा अभ्यास सायटोलॉजी (Cytology).
किटकांचा अभ्यास एन्टामोलॉजी (Entomology).
सजीवांचे वर्गीकरण टॅक्झोनॉमी (Taxonomy).
पर्यावरण व सजीव त्यांचे परस्परसंबंध यांचा अभ्यास इनव्हायरोणमेन्ट /इकोलॉजी (Enveironment/Ecology).
सजीवांच्या विविध जिवणक्रियांचा अभ्यास फिजिओलॉजी) (Physiology).
सजीवांच्या शरिरचनेचा सूक्ष्म अभ्यास हिस्टॉलॉजी (Histology).
जिवाश्मांचा अभ्यास – पॅलीऑन्टोलॉजी (Paleontology).
कर्करोगाचा अभ्यास – ओन्कोलॉजी (Oncology).
पक्षांचा अभ्यास – ऑर्निथोलॉजी (Ornithology).
फळ लागवडीचा अभ्यास पोमोलॉजी (Pomology).
दातांचा अभ्यास दंतशास्त्र-ओडोन्टोलॉजी (Odontology).
सजीवांच्या मितीचा अभ्यास बायोमेट्री (Biometry).
अनुवंशशास्त्र जेनेटिक्स (Geneties).
सजीवांच्या बाह्यरचनेचा अभ्यास मारफोलॉजी (Marphology).
विषाणूंचा अभ्यास- व्हायरॉलॉजी (Virology).
चेतासंस्थेचा अभ्यास – न्यूरॉलॉजी (Neurology).
जिवाणूंचा अभ्यास – बॅक्टेरियालॉजी (Bacteriology).
भाजीपाला लागवडीचे शास्त्र ओलेरिकल्चर (Olericulture).
सजीवांच्या वर्तनाचा अभ्यास करणारे शास्त्र सायकोलॉजी (Psy-chology).
श्वसनचे प्रकार –
त्वक्श्वसन – त्वचेद्वारे श्वसन उदा. बेडूक, गांडूळ.
क्लोमश्वसन – कल्ल्यांद्वारे श्वसन उदा. मासे, चक्रमुखी प्राणी.
श्वासनलिका श्वसन उदा. कोळी, संधीपाद प्राणी.
फुफ्फसीश्वसन – फुफ्फुसामार्फत श्वसन उदा. उभयचर, सरीसृप, पक्षी, सस्तनी प्राणी.
प्राण्यामधील टाकाऊ घटक बाहेर टाकणाऱ्या (उत्सर्जन) संस्था-
गांडूळ (Anilida) – नेफ्रिडिया.
खेकडा (Orghopoda) – उध्र्वहणुयी (Maxiuary Glauds)
गोड्या पाण्यातील आदिजीव आंकुचिरिक्तिका.
मृदूकाय प्राणी – वृक्क (अपवाद-शंख या प्राण्यात युग्मीत रिनल अवयव उत्सर्जनाचे कार्य करतात.).
विंचू कक्षांग ग्रंथी मल्पिधी सूक्ष्मनलिका.
पृष्ठवंशीय प्राणी (मानवासहित) वृक्कं (Kidney) याशिवाय घर्मग्रंथी‌द्वारे नत्रयुक्त पदार्थ बाहेर टाकले जातात.
लॉबस्टर (संधीपाद) युग्मीत हरित ग्रंथी.
किटक – मत्पिधी सूक्ष्मनलिका.
चपटेकृमी – ज्वालापेशी (Flamecell).
सी-कुकुंबर (कंटकीचर्मी) – श्वसनवृक्ष (Respiratory Tree).
इनॅमल हे दातांच्या वरचे चकाकणारे आवरण असून हा मानवी शरिरातील सर्वांत कठीण भाग आहे.
फ्ल्युओरीणचे अधिक्य झाल्यास Dental Flurosis हा रोग होतो.
कुरतड‌णाऱ्या प्राण्यांमध्ये इनॅमलची सतत वाढ होत असते त्याला नियंत्रित ठेवण्यासाठी ते कुरतडतात. उदा. उंदीर.
मानवी शरीर डी जीवनसत्व वगळता इतर कोणतेही जीवनसत्व तयार करु शकत नाही.
विविध वयोगटासाठी दरदिवशी आवश्यक ऊर्जा (कॅलरीमध्ये)-
स्त्रिया-श्रमाची कामे करणाऱ्या – 2500.
गर्भवती महिला – 2500.
स्तनदा माता – 3000.
संथ पध्दतीची कामे करणारे – 2000.
पुरुष-श्रमाची कामे करणारे -3000
पुरुष संथ पध्दतीची कामे – 2300.
मुले-वयोगट 11 ते 18 वर्षे – 2000-2500.
मुली-वयोगट 11 ते 18 वर्षे – 1500-2000.
बालके 12 महिन्यापर्यतची – 100.
वयोगट 1 ते 10 वर्षे – 1000-2000.
AB रक्तगटाचे प्रमाण जगात सर्वात कमी आहे (Universal Re ceiver)
O रक्तगट प्रमाण जगात सर्वात जास्त आहे (Universal Donar).
रक्तदान केल्यावर बाटलित/पिशवीत रक्त गोठू नये म्हणून त्यात सोडियम ऑक्झालेट टाकतात.
पांढऱ्या रक्तपेशी आकाराने मोठ्या, अमिबासदृश, केंद्रकयुक्त आणि रंगहीन असतात.
पांढऱ्या रक्तपेशीचे पाच प्रकार – बॅसोफिल, इओसिमोफिल, न्यूट्रोफिल, मोनोसाईट्स, लिम्फोसाईट्स.
उंटाच्या शरिरातील तांबड्या पेशी केंद्रकयुक्त असतात.
टिंक्चर आयोडीन हे उत्तम जंतुनाशक (Antiseptic) आहे.
मोठ्या प्रमाणात CO₂ आवश्यक असणाऱ्या बॅक्टेरिया समुहास मेसोफिलीक (Mesophillic) म्हणतात.