सर्व शारिरीक क्रियांवर नियंत्रण ठेवणारी आणि त्यांच्या कार्यात एकसूत्रता आणणारी संस्था म्हणजे चेतासंस्था होय. चेतासंस्थेमुळे शरिरातील सर्व कार्ये सुरळीतपणे पार पडतात. मानवी चेतासंस्थेचे खालीलप्रमाणे तीन प्रकार आहेत,
Contents
अ)मध्यवर्ती चेतासंस्था (Central Nervous System)-
मध्यवर्ती चेतासंस्थेमध्ये मेंदू आणि मेरुरज्जू यांचा समावेश होतो. न्यूरॉन हे मध्यवर्ती चेतासंस्थेचे रचनात्मक (Structural) आणि कार्यात्मक (Functional) एकक आहे. या संस्थेचे कार्य ऐच्छिक स्वरुपाचे असते.
मेंदू (Brain) –
डोक्याच्या कवटीत मेंदू सुरक्षित असतो. कवटीच्या पोकळीत मेरुद्रव भरलेला असतो. त्यामुळे मेंदूचे बाह्य आघातापासून संरक्षण होते. प्रौढ व्यक्तीच्या मेंदूचे वजन 1400 ग्रॅम असते. मेंदू हा चेतासंस्थेचा प्रमुख भाग असतो. मेंदू आपल्या शरिरातील 20 टक्के ऑक्सिजन, 20 टक्के ऊर्जा आणि 14 टक्के रक्त वापरतो.
मानवी मेंदूभोवती पुढीलप्रमाणे तीन आवरणे असतात.
वराशिका (Duramater)-बाहय धक्का किंवा आघातापासून मेंदूचे संरक्षण करते.
निशारीका (Arachnoidmater) – मेंदूला रक्तपुरवठा करणाऱ्या रक्तवाहिन्या या आवरणात असतात.
चिनांशुका (Piamater)- हे मेंदूतील तिसरे आवरण असते. वराशिका व निशारीका यांच्यामध्ये जी पोकळी असते तीला सब डयुरल स्पेस असे म्हणतात. तर चिनांशुका व निशारीका यामधील पोकळीला सब अरॅकनॉईड स्पेस असे म्हणतात. या पोकळीमध्ये मेरुतरल द्रव असते. हे द्रव अपघाताचा धक्का शोषून मेंदूचे संरक्षण करते.
मेंदूचे खालीलप्रमाणे तीन भाग आहेत.
अ. प्रमस्तिष्क (Cerebral Cortex)– हा मेंदूचा सर्वात मोठा भाग आहे. शरिरातील विविध कार्यांचे व ग्रंथीचे नियंत्रण हा मेंदू करतो. कल्पना, भावना, संवेदना, स्मृती, जाणीव, बुद्धिमत्ता, माहितीची साठवण इत्यादी, तसेच मानसिक क्रियांचे नियंत्रण करतो. चव, वास, दडपण, दुःख इत्यादीचे आकलन आणि स्नायूच्या कार्याचे नियंत्रण करतो.
ब. अनुमस्तिष्क (Cerebellum)– शरिराचा तोल सांभाळणे हे महत्त्वाचे कार्य, या व्यतिरीक्त विविध स्नायूंच्या कार्याचे नियमन व मुल्यमापन करून त्या स्नायूकडून एकसूत्रीपणाचे कार्य करुन घेणे याशिवाय चालणे, बोलणे, धावणे या क्रियांवर नियंत्रण ठेवणे.
क. मस्तिष्क स्तंभ (Medulla Oblongata)– हा मेंदूचा सर्वात खालचा भाग असून तो मेरुरज्जूशी जोडलेला असतो. हृदयाचे ठोके नियंत्रित ठेवणे, श्वासावर नियंत्रण ठेवणे, चेतनाअवस्था राखणे, रक्ताभिसरण प्रक्रिया, अन्नमार्गावर ताबा, गिळण्याची व उलटीची क्रिया इत्यादी वर नियंत्रण ठेवण्याचे कार्य हा भाग करतो. मस्तिष्कस्तंभातील लंबमज्जा या भागात श्वसन व रक्ताभिसरण या महत्त्वाच्या जैविक प्रक्रियांचे केंद्र असते म्हणून या भागाला इजा झाल्यास तत्काळ मृत्यु येतो.
मेरुरज्जु (Spinal Chord)-
मस्तिष्कस्तंभाचा भाग निमुळता होत जाऊन त्याचा एक दोरीसारखा भाग तयार होतो त्यालाच मेरुरज्जू असे म्हणतात. हा भाग पाठीच्या कण्यात स्थित असतो. इंद्रियांचे संदेश मेंदूला पोहचवणे व मेंदूचे आदेश इंद्रियांपर्यंत पोहचवणे हे कार्य मेरुरज्जू करतो.
चेतातंतू (Nerves) चेतातंतूचे खालीलप्रमाणे दोन प्रकार आहेत.
मस्तिष्क चेतातंतू (Cranial Nerves)-मस्तिष्क चेतातंतूंच्या एकूण 12 जोड्या असतात आणि या मस्तिष्क चेतातंतू मेंदूपासून निघालेल्या असतात.
कणा चेतातंतू (Spinal Nerves)- कणा चेतातंतूच्या 31 जोड्या असतात व त्या मेरुरज्जूपासून निघालेल्या असतात.
प्रतिक्षिप्त क्रिया (Reflex Action)-मेंदूच्या नकळत जेव्हा एखादी क्रिया मेरुरज्जू घडून आणतो तेव्हा त्या क्रियेला प्रतिक्षिप्त क्रिया म्हणतात. उदा. उघड्या डोळयांवर अचानक प्रकाश पंडल्यास पापणी बंद होते.
ब)परिघीय चेतासंस्था(Peripheral Nervous System)-
या संस्थेमध्ये चेता आणि चेतागंडिका यांचा समावेश होतो. या संस्थेचे कार्य ऐच्छिक स्वरुपाचे आहे.
क)स्वायत्त चेतासंस्था(Autonomous Nervous System)-
हृदय आणि अन्ननालिके दरम्यान कार्य करणाऱ्या चेतासंस्थेला स्वायत्त चेतासंस्था असे म्हणतात.