आपण जगण्यासाठी जे अन्न खातो ते प्रामुख्याने जटील स्वरुपात असते. त्या अन्नापासून ऊर्जा मिळविण्यासाठी पहिले त्याचे पिष्ठमय स्वरुपातील अन्नात रुपांतर करावे लागते. अशा स्वरुपात अन्नाचे रुपांतर करणारी आपल्या शरीरातील इंद्रीय संस्था म्हणजे पचन संस्था होय.

या पचनसंस्थेमध्ये अन्ननलिका व पाचकग्रंथी यांचा समावेश होतो.

अन्ननलिका (Alimentary Canal)-

अन्ननलिकेची लांबी 32 फुट (950 सेंमी) एवढी असते.

अन्ननलिकेत पुढील भागांचा समावेश होतो –

A) मुखगुहा.

B) ग्रसणी.

C) ग्रासिका.

D) जठर.

E) लहान आतडे.

F) मोठे आतडे.

मुखगुहा (Mouth) –

यामध्ये दात, लाळ, जीभ यांचा समावेश होतो. अन्न पचनाची सुरुवात येथूनच होते.

दात (Teeth) –

दात दंतीन नावाच्या टनक पेशीपासून बनलेले असतात आणि दातावरील कडक आवरणाला इनॅमल(Enamal)असे म्हणतात.

पिण्याच्या पाण्यातील फ्लोरीनच्या जास्त प्रमाणामुळे हे इनॅमल नावाचे दातावरील आवरण नष्ट होऊन डेंटज फ्लूरोसिस हा रोग होतो, आणि फ्लोरीनच्या कमतरतेमुळे दंतक्षय हा रोग होतो.

मनुष्याला संपूर्ण आयुष्यात 52 दात येतात. यामध्ये दुधाचे दात 20 असतात व ते 8 व्या महिन्यापासून येतात.

कायमस्वरुपाच्या दाताचे प्रकार व संख्या –

पटाशीचे दात – 8

सुळे दात – 4

उपदाढा – 8

दाढा – 12

एकूण – 32

लाळ (Saliva) –

लाळेमध्ये टायलीन हे विकर असून ते स्टार्च चे रुपांतर माल्टोजमध्ये करते.

जीभ (Tongue) –

आपल्या जीभेवर 3,000 स्वादकलिका असून त्या चव जाणण्याचे कार्य करतात.

जीभेच्या शेंड्यावर गोड चवीची माहिती होते.

जीभेच्या आतील भागात कडू चवीची माहिती होते.

जीभेच्या दोन्ही कडावर आंबट, खारट, तुरट चवीची माहिती होते.

जीभेच्या मधल्या भागावर कोणत्याही चवीची माहिती होत नाही.

ग्रसणी (Pharynx) –

मुखगुहा व ग्रासिका यांच्यामधील भाग म्हणजे ग्रसणी होय.

ग्रसणीमध्ये अन्ननलिका व श्वसननलिका यांची तोंडे (मार्ग) असतात.

चुकून श्वसननलिकेत अन्नाचे कण गेल्यास आपल्याला ठसका लागतो.

ग्रासिका (Oesophagus) –

लांबी 25 सेंमी असून घशापासून ते जठरापर्यंत अन्न नेण्याचे काम करते. यामध्ये अन्नाचे पचन व शोषण दोन्ही होत नाही.

जठर (Stomach) –

जठराचा आकार इंग्रजी ” J ” या अक्षरा सारखा आहे. यामध्ये जठर रस तयार होतो या जठर रसामध्ये विरल हायड्रोक्लोरिक आम्ल असते व त्यामुळे अन्नाचे अंशतः पचन होते.

जठर रसामध्ये रेनीन व पेप्सीन ही दोन विकरेही असतात.

रेनीन हे विकर फक्त लहान मुलामध्येच असते व त्यामुळे दुधाचे पचन होते. पेप्सीन प्रथिनाचे रूपांतर अमिनो आम्लामध्ये करते.

जठरामध्ये जवळपास 4 ते 5 तास अन्न थांबून राहते व येथे अन्न भरडल्या जाते.

जठरामध्ये अन्नाचे अंशतः पचन होते परंतु शोषण होत नाही.

लहान आतडे (Small Intestine) –

अन्नाचे पुर्णतः पचन व शोषण लहान आतड्यामध्येच होते.

लांबी 5 ते 6 मीटर (20-25 फुट) असते.

लहान आतड्यात स्वादुपिंडरस व पित्तरस येऊन मिसळतो. स्वादुपिंड रसामध्ये असणारे विकर अमायलेज, लायपेज आणि ट्रिप्सिन.

मोठे आतडे (Large Intestine) –

या भागात फक्त पाण्याचे शोषण होते.

लांबी 1.5 मीटर असते.

मानवी शरीरातील बिनकामी अवयव अपेंडीक्स(Apendix) हा मोठ्या आतड्याच्या सुरुवातीला असतो.

ग्रंथी(Glands)-

खालील प्रमाणे दोन प्रकारच्या ग्रंथी असतात.

बाह्यस्त्रावी ग्रंथी(Exocrinal Gland)–

या ग्रंथीतील स्त्राव नलिकेद्वारे वाहून नेला जातो म्हणून यांना नलिकायुक्त ग्रंथी असे म्हणतात. या ग्रंथीमधून स्त्रवणाऱ्या स्त्रावांना विकरे (Enzymes) असे म्हणतात. विकरे ही अन्नामधून रक्तामध्ये शोषली जातात. याचा स्त्राव एकतर शरिरात स्त्रवतो किंवा शरिराबाहेर उत्सर्जित केले जातो. उदा. यकृत, किडनी, घाम ग्रंथी, लाळग्रंथी इ.

अंतःस्त्रावी ग्रंथी(Endocrinal Gland)–

या ग्रंथीतील स्त्राव नलिकेद्वारे वाहून नेला जात नाही म्हणून यांना नलिकाविरहीत ग्रंथी म्हणतात. या ग्रंथीमधून स्त्रवणाऱ्या स्त्रावांना संप्रेरके (Harmones) असे म्हणतात. या ग्रंथींचा स्त्राव शरिरात स्त्रवतो. उदा. थायरॉईड ग्रंथी, पियुषिका ग्रंथी, प्लिहा, स्वादुपिंड इत्यादी.

पाचकग्रंथी(Digestive Gland)-

अन्नपचनाच्या प्रक्रियेत पाचक रसांची निर्मिती करणाऱ्या ग्रंथींना पाचकग्रंथी असे म्हणतात.

यकृत (Liver)-

यकृत ही शरिरातील सर्वात मोठी ग्रंथी आहे. यकृताच्या खाली उजव्या बाजूस पित्ताशय असते. त्यामध्ये पित्तरस साठवला जातो. यकृतामधून पित्तरस स्त्रवतो, पित्तरसाचा रंग हिरवट असतो. पित्तरसामुळे मेदाच्या पचनास मदत होते. यकृताला ग्लुकोजचे कोठार म्हणतात. कारण यकृतात ग्लुकोज हे ग्लायकोजेन च्या स्वरुपात साठवले जाते. तसेच जीवनसत्व A,E,K आणि D काही प्रमाणात साठवले जाते. रक्तातील साखरेचे प्रमाण नियंत्रित ठेवणे तसेच शरिरातील हानीकारक पदार्थांचा नाश करणे किवा त्यांचे रुपांतर कमी हानीकारक पदार्थात करणे उदा. अमोनियाचे रुपांतर युरीयामध्ये करणे इत्यादी कार्य यकृत करते. यकृतात कुफर पेशी असतात.

स्वादुपिंड (Pancrease) –

स्वादुपिंड ही आपल्या शरिरातील एकमेव आंतःस्त्रावी व बाहयस्त्रावी ग्रंथी आहे. स्वादुपिंडामधून अमायलेज, लायपेज व ट्रिप्सीन ही विकरे स्त्रवतात. अमायलेजमुळे स्टार्चचे रुपांतर शर्करेमध्ये होते. लायपेजमुळे स्निग्ध पदार्थाचे रुपांतर ग्लिसेरॉले किंवा स्निग्धाम्लांमध्ये होत असते तसेच ट्रिप्सीनमुळे प्रथिनांचे रुपांतर अमिनो आम्लात होते.

स्वादुपिंडातून स्त्रवणाऱ्या इन्सुलिनमुळे रक्तातील साखरेचे प्रमाण नियंत्रित राहते परंतु स्वादुपिंडातील बिघाडामुळे इन्सुलीनची निर्मिती थांबते व मधुमेह हा आजार संभवतो.

लाळग्रंथी (Salivary Gland) –

आपल्या मुखगुहेत लाळग्रंथीच्या तीन जोड्या असतात.

(1) कर्णमूलग्रंथी (2) अधोहनुग्रंथी (3) अधोजीवा ग्रंथी,

या तीनही ग्रंथीमधून ट्रायलिन नावाचे विकर स्त्रवते. टायलिनमुळे अन्नातील पिष्टमय पदार्थांचे शर्करेमध्ये रुपांतर होते. भाकरी खाल्ल्यावर गोड लागते कारण स्टार्चचे रुपांतर माल्टोज शर्करेत होते. लाळ काही प्रमाणात अल्कधर्मी असते. त्यामुळे अन्नातील जीवाणूंचा नाश होतो. लाळ अन्नपचनासाठी कार्य करते.