विश्व : विश्व ही पृथ्वीभोवतालची विराट पोकळी असून तिच्यात सुर्यासारखे तारे, ग्रह, लघुग्रह, दीर्घिका, आकाशगंगा, धूमकेतू यांचा समावेश आहे.
तारे : तारे (लुकलुकणाऱ्या चांदण्या) हे उष्ण, तेजस्वी, स्वयंप्रकाशीत, वायूरुप खगोल आहेत.
तारकासमूह : अवकाशातील अनेक ताऱ्यांचा समूह म्हणजे तारकासमूह.
दिर्घिका : अनेक ताऱ्यांनी मिळून बनलेल्या सर्पिलाकार तारकासमूहाला दीर्घिका (तारकामंडल) म्हणतात.
आकाशगंगा : सुर्यकूल ज्या दिर्घिकेत आहे, तिला आकाशगंगा म्हणतात. आपली आकाशगंगा मंदाकिनी आहे.
ग्रह : स्वतःभोवती फिरता फिरता, ज्या ताऱ्याभोवती फिरतात, त्या ताऱ्यांपासून त्यांना प्रकाश मिळतो, म्हणजेच ते परप्रकाशित आहेत.
उपग्रह : ग्रहाभोवती लंबवर्तुळाकार फिरणाऱ्या गोलांना, उपग्रह म्हणतात.
लघुग्रह: गुरु व मंगळ ग्रहाच्या कक्षांमधल्या रिकाम्या जागेत (लघुग्रह पट्ट्यात) सूर्याभोवती फिरणाऱ्या लहान ग्रहांना लघुग्रह म्हणतात, आता बटुग्रह म्हणतात.
बटुग्रह : नेपच्यूनच्या पलीकडे सूर्याभोवती फिरणारे खगोल म्हणजे खुजेग्रह आहेत. प्लुटो हा बटुग्रह आहे.
धुमकेतू : गोठलेल्या द्रव्यांनी व धुलीकण यांनी बनलेले व शेपटी असलेले गोल म्हणजे धुमकेतू होय. हॅलेचा धूमकेतू दर 76 वर्षांनी दिसतो. तो 1986 ला दिसला होता. परत 2062 मध्ये दिसेल.
प्रकाशवर्ष : ताऱ्यांमधील अंतर मोजण्यासाठी प्रकाशवर्ष हे परिमाण वापरतात. एका वर्षभरात प्रकाश जेवढा दूर जाईल तेवढे अंतर म्हणजेच एक प्रकाशवर्ष होय.
सुर्यमाला : सूर्य व त्याच्याभोवती परिभ्रमण करणारी पृथ्वी, इतर ग्रह, उपग्रह, बटुग्रह आणि लघुग्रह यांना एकत्रितपणे सूर्यमाला किंवा सूर्यकुल म्हणतात.
अवकाशभ्रमण : गुरुत्वाकर्षणामुळे पृथ्वीवरील वस्तू पृथ्वीवरच राहतात. अवकाशभ्रमणासाठी पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षणाच्या बाहेर पडावे लागते. त्यासाठी अग्निबाणाचे तंत्रज्ञान वापरावे लागते.
देवयानी दीर्घिका : ही आपल्या आकाशगंगेच्या सर्वात जवळची दीर्घिका आहे .
कृत्रिम उपग्रह : शेती, पर्यावरण निरिक्षण, हवामान अंदाज, नकाशे तयार करणे, पृथ्वीवरील पाणी व खनिजांचा शोध घेणे, संदेशवहन करणे इत्यादीसाठी कृत्रिम उपग्रह वापरतात. कृत्रिम उपग्रह अनेक वर्षांपर्यंत पृथ्वीभोवती फिरते ठेवता येतात.
अवकाश: ग्रह, तारे यांमधील असणारी रिकामी जागा म्हणजे अवकाश किंवा अंतराळ होय.
उल्का: उल्का म्हणजे लघुग्रहाच्या पट्ट्यातून येणारे शिलाखंड (दगड) असतात. पृथ्वीच्या वातावरणात आल्यावर त्यांच्याशी होणाऱ्या घर्षणाने त्या जळतात.
अशनी :काही वेळेस उल्का पूर्णपणे न जळता पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर पडतात त्यांना अशनी म्हणतात.
लोणार सरोवर : हे सरोवर अशाच अशनी घाताने 50 हजार वर्षापूर्वी निर्माण झाले आहे.
अंतर्गत ग्रह : बुध, शुक्र, पृथ्वी व मंगळ हे अंतर्गत ग्रह आहेत. अंतर्गत ग्रह हे बाह्यग्रहांपेक्षा आकाराने लहान असतात. अंतर्गत ग्रहांना बाह ग्रहांपेक्षा तुलनेने कमी उपग्रह आहेत.
बाह्य ग्रह : गुरु, शनी, युरेनस व नेपच्युन है बाह्य ग्रह आहेत.
प्रकाशमाला : आपल्याला उघड्या डोळ्यांनी दिसणाऱ्या सूर्याच्या भागाला प्रकाशमाला म्हणतात.
सुर्यमुकुट : सूर्यग्रहणाच्या वेळी दिसणाऱ्या सूर्याच्या बाह्यभागार सूर्यमुकुट/परिमंडळ असे म्हणतात.
क्लस्टर :दीर्घिकांच्या संघाना क्लस्टर म्हणतात.
सौरपवन: सौरमालेतून सतत निघणाऱ्या प्रभावी अशा इलेक्ट्रॉन व प्रोटॉन्सच्या तीव्रधारेला सौरपवन/सौरवायू म्हणतात.
महाविस्फोट सिध्दांत (Big Bang Theory): महाविस्फोट सिध्दांत हा जॉर्ज लॅमेत्रे या बेल्जीयन शास्त्रज्ञाने मांडला. हा विश्वउत्पत्तीबाबत आहे.
श्वेतविवर : म्हणजे एका लहानशा भागातून एकाएकी मोठ्या प्रमाणात पदार्थ आणि ऊर्जा यांचा उद्रेक होणे होय.
दिप्तिस्त्रोत : म्हणजे ताऱ्यातून दर सेकंदाला बाहेर पडणारी ऊर्जा.
तपकिरी बटू (Brown Dwarf): गुरुपेक्षाही अनेक पट मोठ्या वस्तु अवकाशात आहेत. यापैकी ज्यांना तारा किंवा ग्रह म्हणता येत नाही अशांना तपकिरी बटू (ब्राऊन ड्वार्फ) म्हणतात.
वस्तुकेंद्र : अवकाशातील ज्या बिंदूभोवती दोन किंवा जास्त वस्तु भ्रमण करतात त्या बिंदूला वस्तूकेंद्र म्हणतात.
पल्सार : अतिनव ताऱ्याचा स्फोट झाल्यानंतर उरलेल्या अवशेषांचे रुपांतर अतिवेगाने परिवलन करणाऱ्या न्यूट्रॉन ताऱ्यात होते यास पल्सार असे म्हणतात. पल्सार ताऱ्यांच्या तुलनेत लहान असतात.
युएफओ (UFO): ( Unidentified Flying Object ) ओळख न पटलेल्या हवेत उडणाऱ्या वस्तू उदा. उडत्या तबकड्या.
सेती (SETI) प्रकल्प : ( Search for Extra Terestrial Intelligence ) पृथ्वीशिवाय या विश्वात इतर कोणत्याही दुसऱ्या ठिकाणी प्रगत बुध्दिमान जीवन अस्तित्वात आहे का ? याचा शोध घेण्यासाठी सेती प्रकल्प आहे. सेती (SETI) संस्था माउंटन व्हयु, कॅलिफोर्निया, अमेरिक येथे आहे. शास्त्रज्ञांना असे वाटते की, या विश्वात पृथ्वीशिवाय कोठेतरी प्रगत जीवसृष्टी अस्तित्वात असली पाहिजे.
कृष्णद्रव्य (Dark matter): विश्वातील काही वस्तुमानाचा थांगपत्ता लागत नाही, त्याच्या स्वरुपाबद्दल माहिती उपलब्ध नाही, अशा हरवलेल्या वस्तुमानास कृष्णद्रव्य (Dark matter)म्हणतात.
कृष्णउर्जा (Dark Energy): विश्वातील काही ऊर्जेचे स्वरुप माहिती नाही, या न कळलेल्या अज्ञात ऊर्जेस कृष्णउर्जा (डार्क एनर्जी) म्हणतात.
हबलचा नियम : दीर्घिकांची गती त्यांच्या आपल्यापासून असणाऱ्या अंतराच्या प्रमाणात वाढते, हा हबलचा नियम आहे.
दिर्घिकांचे प्रकार : तीन प्रकारच्या दीर्घिका असतात, सर्पिलाका र, दीर्घवर्तुळाकर व अनियमित.
सुपर क्लस्टर्स : दीर्घिकांच्या संघाचे महासंघ म्हणजे सुपर क्लस्टर्स होत.
कृष्णविवर (Black Hole) : भारी (जास्त) वस्तुमानाच्या ताऱ्याचे इंधन संपत जाते व तो गुरुत्वाकर्षणामुळे आंकुचित होतो. जसजसा गुरुत्वाकर्षणाचा केंद्राकडे दाब वाढतो. तसतसा तारा लहान होत जातो. या ताऱ्यांचे गुरुत्वाकर्षणही वाढत जाते. शेवटी गुरुत्वाकर्षण अती वाढते यामुळे ताऱ्यावरून प्रकाशकिरणही बाहेर पडू शकत नाही. आपल्यासाठी हा तारा अदृश्य होतो. ताऱ्याची ही अवस्था म्हणजे कृष्णविवर होय. अलीकडे कृष्णविवराची प्रतिमा घेण्यात यश आले आहे.
चंद्रशेखर मर्यादा : ताऱ्याचे मुळ वस्तुमान सुर्याच्या वस्तुमानाच्या 1.4 पटीपेक्षा अधिक नसेल तरच श्वेतबटु निर्माण होऊ शकतात. यासच चंद्रशेखर मर्यादा म्हणतात.
श्वेत बटू : ज्या ताऱ्याचे मुळ वस्तुमान सुर्याच्या 1.4 पटीपेक्षा अधिक नसेल तर त्यातील अणुइंधन संपले की त्याचे श्वेतबटूत रुपांतर होते.
तेजोमेघ: वायू आणि धूलिकण यांचा समावेश असणारे, अंतर्गत ताऱ्यांमुळे प्रकाशित होणारे वायूंचे अतिप्रचंड ढग म्हणजेच तेजोमेघ होय.
टॉलेमीचा भुकेंद्री सिध्दांत : प्राचीन ग्रीक शास्त्रज्ञ टॉलेमी याने इ.स. 140 मध्ये भुकेंद्री/पृथ्वीकेंद्रीय सिध्दांत मांडला. या सिध्दांतानुसार त्याने असे स्पष्ट केले की सर्व ग्रह पृथ्वीच्या भोवती फिरतात व पृथ्वी हेच विश्वाचे केंद्र असून चंद्र, ग्रह, सूर्य, तारे इ. पृथ्वीभोवती वर्तुळाकार कक्षांत फिरतात. पुढे कोपर्निकसच्या संशोधनाने भुकेंद्री सिध्दांत बाद झाला.
कोपर्निकसचा सूर्यकेंद्री सिध्दांत : पोलंडच्या निकोलस कोपर्निकस या शास्त्रज्ञाने 1530 मध्ये आपल्या रिव्होल्युशन या पुस्तकात असे म्हटले की सर्व ग्रह सूर्याभोवती वर्तुळाकार फिरतात. पृथ्वी गोल असून स्वतःभोवती 24 तासात एक प्रदक्षिणा, तर सूर्याभोवती एका वर्षात एक प्रदक्षिणा पुर्ण करते. यालाच सूर्यकेंद्री सिध्दांत म्हटले गेले.
केपलर चा नियम : सर्व ग्रह सूर्याभोवती वर्तुळाकार नव्हे तर लंबवर्तुळाकार फिरतात, या लंबवर्तुळाच्या एका केंद्राशी सूर्य असतो. ग्रह व सूर्य यांना जोडणारी केंद्र रेषा समान काळात लंबवर्तुळाकार समान क्षेत्र व्यापते. ग्रहाच्या परिभ्रमण काळाचा वर्ग हा ग्रहाच्या सूर्यापासूनच्या सरासरी अंतराच्या घनाच्या समप्रमाणात असतो.
