आहारशास्त्र :

पोषकद्रव्ये : “सजीवांच्या वाढीसाठी आवश्यक असणारी आणि सजीवांच्या चयापचय क्रियेत भाग घेणारे अन्नघटक म्हणजे पोषकद्रव्ये.”

पोषकद्रव्यांचे वर्गीकरण :

अ) कार्बनी पदार्थ : शरीरास मोठ्या प्रमाणात लागणारे.

२) प्रथिन (Proteins):

• अमिनो आम्लापासून बनलेली असतात.
• कार्बन, हायड्रोजन, ऑक्सिजन आणि नायट्रोजन या मुलद्रव्यापसून बनलेली असतात.
• प्रथिने तयार होण्याससाठी आपल्या शरीरात २० अमिनो आम्ल आवश्यक असतात.
• १ ग्रॅम प्रथिनापासून ४ कॅलरी ऊर्जा मिळते.
• प्रथिने शरीराची वाढ करतात व झीज भरून काढतात. तसेच शरीराच्या बांधणीस मदत करतात.
• आपल्या शरीरातील रोगविरुद्ध कार्य करणारी प्रतिद्रव्य ( Antibody) प्रथिनांची बनलेली असतात.
• तसेच विकरे व संप्रेरके ( Enzymes & Harmones) ही सुद्धा प्रथिनांची बनलेली असतात.
• आपल्या शरीरात मृत पेशी च्या जागी नवीन पेशी तयार करण्यासाठी नायट्रोजन ची आवश्यकता असते, ते नायट्रोजन प्रथिने पुरवितात.
• आपल्या आहारातील १०% ऊर्जा प्रथिनापासून मिळते.
• प्रथिनांच्या कमतरतेमुळे होणारे आजार : सूजवटी/ चंद्रमुखी आणि सुकटी.
• स्त्रोत: कडधान्य : सोयाबीन, भुईमूग, तुर, उडीद, मुग इ. फळे : काजू, बदाम, अक्रोड इ. प्राणीजन्य : मांस, अंडी, दूध इ.

३) स्निग्ध पदार्थ / मेद ( Fats):

• हे कार्बन, हायड्रोजन आणि ऑक्सिजन या मुलद्रव्यापासुन बनतात.
• ग्लिसरॉल सारख्या द्रव पदार्थापासून मेदाची निर्मिती होते.
• १ ग्रॅम स्निग्ध पदार्थापासून ९ कॅलरी ऊर्जा मिळते.
• अ, ड, इ आणि के ही जीवनसत्वे मेदात विरघळतात व मेद पदार्थ त्यांचे वहन करतात.
• मेद आपल्या त्वचेखाली साठविली जातात, ते आपल्या शरीरावर पडणारे आघात शोषतात आणि शरीराचे तापमान नियंत्रित करतात.
• आपल्या शरीरास मिळणाऱ्या ऊर्जेपैकी १०% ऊर्जा मेदापासून मिळते.
• स्त्रोत : वनस्पती : सूर्यफुल, सोयाबीन, मोहरी इ. प्राणीजन्य : दूध, तूप, लोणी, मांस, अंडी इ.
• जास्त मेदाच्या सेवनाने होणारे आजार : अतिलठ्ठपणा, अतिताण, मधुमेह, इ.

ब) अकार्बनी पदार्थ : शरीरास कमी प्रमाणात लागणारी.

१) क्षार/खनिजे (Minerals) :

मानवी शरीराच्या वाढीसाठी व उत्तम आरोग्यासाठी क्षारांची आवश्यकता असते. मानवी शरीरासाठी २४ खनिजे महत्त्वाची आहेत.

• कॅल्शियम : हाडांच्या व दातांच्या विकासासाठी महत्त्वाचे, स्नायू आणि चेतातंतूचे नियंत्रण करणे. शरीरातील एकूण कॅल्शियम पैकी ९०% कॅल्शियम हाडांमध्ये असते.
• अभावामुळे होणारे रोग : मुलामध्ये रिकेट्स( rickets), वयस्कामध्ये ऑस्टिओपोरोसिस (osteoporosis ).
• स्त्रोत : दूध, अंडी, मासे, हिरव्या पालभाज्या, काजू, बदाम इ.
• आयोडीन : थायरॉईड ग्रंथमधून थायरॉक्सिन नावाचे संप्रेरक स्त्रवते, त्याचे संश्लेषण आयोडिन करते. शरीराच्या वाढ व विकासासाठी महत्वाचे.
• अभावामुळे होणारा रोग : गोईटर (Goiter ).
• स्त्रोत : आयोडीन मिश्रित मीठ, मासे, अंडी इ.
• फॉस्फरस : हाडे व दातांच्या विकासासाठी महत्वाचे. आम्ल व अमलारीचे नियंत्रण करते. DNA व RNA मधील महत्वाचे घटक.
• अभावामुळे : वाढ खुंटते.
• स्त्रोत : हिरव्या पालेभाज्या, मासे, मांस, अंडी, बदाम इ .
• लोह : हिमोग्लोबिनची निर्मिती करते. ऑक्सिजनचे वहन करते.
• अभावामुळे होणारा रोग : अनेमिया .
• स्त्रोत : खारीक, गूळ, तेलबिया इ .
• फ्लुओरीन : हाडे व दात मजबूत करणे तसेच दातावरील एनॅमल तयार करणे.
• अभावामुळे होणारा रोग : दंतक्षय.
• स्त्रोत : पिण्याचे पाणी, मासे इ.

२) जीवनसत्त्वे( Vitamins) :

• शोध फुंक या शास्त्रज्ञाने लावला.
• शरीराचे कार्य सुरळीत चालविते.
• जीवनसत्त्वाचे प्रकार :
• मेदात विरघळणारी : अ,ड,इ,के.( A,D,E,K)
• पाण्यात विरघळणारी : ब, क.( B,C).
• जीवनसत्व अ ( रेटिनोल ): Vit A
• स्त्रोत : गाजर, पपई, आंबा, टोमॅटो, मासे, अंडी इ.
• कार्य : डोळ्यांचे व त्वचेचे आरोग्य राखणे.
• अभाव : रातांधळेपणा, डोळे कोरडे पडणे, झिरोडरमा.
• जीवनसत्व ब (B complex): ऐकून ८ प्रकार.
• स्त्रोत : मांस, यकृत, अंडी, मोड आलेली कडधान्ये, यीस्ट इ .
• B१ – ( थायमिन ) :
• कार्य : चयापचय क्रियेत भाग घेणे.
• अभाव : बेरीबेरी.
• B२ – (रीयबोफ्लेविन) :
• कार्य : डोळ्यांची बुबुळे सशक्त ठेवणे.
• अभाव : बुबुळ अपारदर्शक होणे, ओठ फुटणे.
• B३ – (नियासिन) :
• कार्य : कोलेस्टेरॉलचे प्रमाण नियंत्रित ठेवणे.
• अभाव : पेलाग्रा.
• B५ – (पेंटाथेनिक आम्ल) :
• कार्य : विकरांचे कार्य सुरळीत चालविणे.
• अभाव : बर्निंग फीट.
• B६ – (पायरिडॉक्सीन) :
• कार्य : रक्त निर्मितीत मदत करणे.
• अभाव : त्वचारोग होतो.
• B७ – (बायोटीन) :
• कार्य : त्वचा व केसांचे संरक्षण.
• अभाव : केस गळणे.
• B९ – (फॉलिक ॲसिड) :
• कार्य : तांबड्या रक्तपेशी तयार करणे.
• अभाव : रक्तक्षय ( अनेमिया) .
• B१२ – ( सायनोकोबॅलमिन) :
• कार्य : तांबड्या रक्तपेशी तयार करणे.
• अभाव : रक्तक्षय ( अनेमिया) .
• जीवनसत्व क (vit.C) अस्कॉर्बिक ॲसिड :
• कार्य : दात व हिरड्याचे आरोग्य राखणे, रक्त गोठण्यास मदत करणे, कोलाजेन या प्रथिनांची निर्मिती करणे.
• अभाव : स्कर्व्ही, पायोरिया.
• स्त्रोत : सर्व लिंबूवर्गीय फळे, पेरू, स्ट्रॉबेरी, मिरची इ.
• जीवनसत्व ड (Vit. D) कॅल्सिफेरोल :
• कार्य : कॅल्शियम व फॉस्फरस चे प्रमाण नियंत्रित ठेवणे आणि हाडे व दातांचे आरोग्य सांभाळणे.
• अभाव : बालकामध्ये मुडदूस आणि प्रौढामध्ये अस्थिम्रदुता.
• स्त्रोत : सकाळचे कोवळे ऊन, अंड्याचा पिवळा बलक, मासे, दूध इ.
• जीवनसत्व इ ( Vit. E) टोकोफेरोल :
• कार्य : अँटीऑक्सीडेंट म्हणून काम करते.
• अभाव : वांझपणा.
• स्त्रोत : सर्व वनस्पती तेल, मांस इ.
• जीवनसत्व के ( Vit. K ) फायलोक्विनीन :
• कार्य : रक्त गोठण्याच्या क्रियेत मदत करते.
• अभाव : रक्त गोठत नाही.
• स्त्रोत : आतड्यातील काही जिवाणू या जीवनसत्त्वाची निर्मिती करतात, पालक, कोबी, कडधान्य, मांस, दूध इ.